جنگ، یکی از مخرب‌ترین پدیده‌های انسانی، تأثیراتی عمیق و گاه جبران‌ناپذیر بر روان و رشد کودکان برجای می‌گذارد. برخلاف بزرگسالان، کودکان هنوز ابزارهای شناختی و عاطفی لازم برای درک و مدیریت شرایط پیچیده و خطرناک را به‌طور کامل در اختیار ندارند. تجربه‌ی مکرر صداهای انفجار، جدا شدن از خانواده، زندگی در پناهگاه، و بی‌ثباتی محیطی می‌تواند به بروز نشانه‌هایی چون اضطراب مزمن، اختلال خواب، ترس‌های مداوم، شب‌ادراری، پرخاشگری یا گوشه‌گیری منجر شود.
روان‌شناسان کودک بر این باورند که در چنین شرایطی، بازی می‌تواند یکی از موثرترین ابزارهای بازسازی روانی باشد. بازی نه‌تنها امکان تخلیه هیجانات منفی را فراهم می‌کند، بلکه به کودک فرصت می‌دهد تا دوباره احساس کنترل، امنیت، و هویت پیدا کند. فعالیت‌های بدنی و نمادین مانند نقاشی، نمایش، بازی‌های آب‌محور یا ساخت‌وسازهای ساده، می‌توانند به کودک کمک کنند تا تجارب تروماتیک را به شیوه‌ای امن بازسازی و بازپردازش کند.
این مقاله تلاش می‌کند مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و بازی‌های ساده اما علمی‌پایه را برای مربیان، والدین، و تسهیل‌گران کودک در شرایط بحران ارائه دهد. پیشنهادها به‌صورت سن‌محور تدوین شده‌اند و تلاش شده تا برای محیط‌هایی با منابع محدود نیز کاربرد داشته باشند. همچنین در بخشی از این مقاله به بازی‌های مرتبط با آب و شنا پرداخته شده تا مربیان فعال در این حوزه نیز بتوانند نقشی مؤثر در بهبود وضعیت روانی کودکان ایفا کنند.
گروه سنی: ۳ تا ۶ سال – بازی‌های حسی و بدنی
۱. بازی لمس ایمن (Safe Touch Game)
•هدف: بازگرداندن حس امنیت بدنی
•روش: کودک و مربی دست‌های خود را به‌آرامی روی پارچه‌ای نرم یا شن نرم می‌کشند و اسم بافت‌ها را حدس می‌زنند. سپس حرکات نوازش‌گونه و ایمن با اشیاء مختلف مانند توپ پارچه‌ای، برگ، یا حوله روی پوست کودک انجام می‌شود.
۲. قصه‌گویی تعاملی با حرکت (Story & Move)
•هدف: پردازش غیرمستقیم ترس‌ها
•روش: قصه‌ای درباره‌ی یک حیوان کوچک شجاع گفته می‌شود، و کودک نقش آن را بازی می‌کند: پریدن مثل خرگوش، خزیدن مثل لاک‌پشت، لرزیدن مثل گربه ترسیده.
۳. آب‌بازی با ظرف‌های ساده
•محیط: اگر دسترسی به آب تمیز و فضای ایمن هست
•ابزار: لگن آب، لیوان، بطری پلاستیکی
•روش: کودکان با ریختن آب از یک ظرف به ظرف دیگر حس کنترل، تمرکز و لذت را تجربه می‌کنند. می‌توان از اسباب‌بازی‌های سبک و قابل شستشو برای «نجات» حیوانات کوچک استفاده کرد
گروه سنی: ۷ تا ۱۰ سال – بازی‌های گروهی و خلاق
۴. ساخت پناهگاه خیالی (Build a Safe Shelter)
•هدف: بازآفرینی حس پناه و کنترل
•روش: با پتو، بالش و صندلی، کودک‌ها پناهگاهی می‌سازند و درباره آن اسم و قانون انتخاب می‌کنند. سپس در آن داستان‌سرایی می‌کنند.
۵. نقاشی اضطراب (Draw Your Monster)
•هدف: بیرون‌ریزی احساسات
•روش: بچه‌ها با مداد شمعی یا ماژیک، هیولای ترسشان را می‌کشند، سپس با هم راهی برای آرام کردن یا فراری دادن آن پیدا می‌کنند.
۶. بازی آبی: “نجات جانور آبی”
•مناسب برای مربیان شنا
•محیط: استخری کوچک یا تشت بزرگ در صورت امکان
•ابزار: حیوانات پلاستیکی سبک، عینک شنا
•روش: کودکان با عینک به زیر آب نگاه می‌کنند و «دوستان آبزی» را پیدا کرده و نجات می‌دهند. می‌توان نقش قهرمان به آن‌ها داد تا اعتمادبه‌نفس بیشتری ایجاد شود.
گروه سنی: ۱۱ تا ۱۵ سال – فعالیت‌های مشارکتی و معناگرا
۷. نمایش بدون کلام (Silent Theater)
•هدف: بیان غیرکلامی احساسات و ترومای پنهان
•روش: کودکان صحنه‌ای از زندگی روزمره‌شان (مثلاً صبحانه یا مدرسه) را بدون کلام اجرا می‌کنند. سپس گروه حدس می‌زند چه اتفاقی افتاده.
۸. دفترک امید (Hope Journal)
•هدف: ترمیم هویت و امید
•روش: هر کودک یک دفترچه دارد که در آن چیزهایی را می‌نویسد یا نقاشی می‌کشد که دوست دارد در آینده اتفاق بیفتد. می‌توان بخشی از آن را با همخوانی عمومی به اشتراک گذاشت.
۹. بازی آبی: “کشف آرامش زیر آب”
•محیط: استخر ایمن یا فضای آبی کنترل‌شده
•روش: کودک با کمک مربی یاد می‌گیرد که زیر آب بماند و نفس را کنترل کند. با موسیقی آرام یا شمارش معکوس، کودک تمرین می‌کند که بدون ترس، لحظه‌ای در سکون و بی‌وزنی باشد.
•مزیت: تمرین تنفس، کاهش اضطراب، آگاهی بدنی بالا
نکات مهم برای مربیان و تسهیل‌گران
•در همه بازی‌ها، توجه به ایمنی فیزیکی و روانی کودک اولویت دارد.
•بازی باید انتخابی باشد؛ اجباری در شرکت نیست.
•کودکان جنگ‌زده ممکن است واکنش‌های غیرعادی نشان دهند؛ قضاوت نکنید، فقط فضا را امن نگه دارید.
•اگر کودک به‌هیچ‌وجه مشارکت نمی‌کند، حضور غیرفعال هم مفید است.
نتیجه‌گیری
در فضای جنگ، بازی یک ابزار درمانی طبیعی برای کودکان است. بازی‌های سن‌محور با رویکرد حسی، مشارکتی و نمادین، به آن‌ها کمک می‌کند هیجانات را تخلیه کرده، کنترل بر محیط خود را بازسازی کنند و امید به آینده را در دل نگه دارند. حضور افرادی مثل مربیان شنا، معلمان یا تسهیل‌گران بازی می‌تواند
تاثیر بازی درمانی در کاهش اضطراب جنگ در کودکان